Ukraïne - Reisverhalen
De TransUkraïnse Express
Het Noordstation van Bucharest is er een stuk veiliger op geworden nu er
overal gewapende wachters staan die ervoor zorgen dat niemand zonder
ticket in de vertrekhal komt. Aan het perron staan nog eens twee wachten
die je ticket controleren. Dat is pas een aanpak van de kriminaliteit !
Het duurt echter nogal lang vooraleer ze mijn ticket ontcijferd hebben. Plots daagt er een nieuw mannetje op die in zijn beste Engels uitlegt dat ik 40 dollar ecotax moet betalen. Hij schrijft vlijtig een ontvangstbewijs met het gevleugelde woord `dolar` uit, waarna ze met z`n drieen in koor beginnen te kwijlen in afwachting van het groene goud.
Hun truc is echter zo amateuristisch dat ik hen vriendelijk een dilemma voorleg : ofwel laten ze mij gewillig door, ofwel haal ik mijn vrienden van de politie erbij. Ze maken bliksemsnel hun keuze en wijken uiteen zoals de zee dat ooit voor Mozes heeft gedaan.
De Russische trein die helemaal tot in Moskou doorrijdt is perfect voorzien voor lange treinreizen. Een provodnik bedient je op (bijna) al je wensen, er staat een samovar die dag en nacht gratis heet water voor thee en koffie produceert en de coupes bevatten een ingenieuse opbergruimte die ervoor zorgt dat je bagage pas kan verdwijnen nadat je zelf bent verdwenen.
Ik lanceer vol goede moed mijn eerste Russische woordjes op mijn Ukrainse coupegenote. Het is echter geen groot succes. Gelukkig vertelt ze fier dat ze nog 5 andere talen machtig is. Jammer genoeg slaag ik er niet in veel meer dan enkele flarden tekst uit haar Pools, Hebreeuws, Ukrains, Jiddisch en Slovaaks te destilleren.
Bij valavond bereiken we eindelijk de Ukrainse grens. De douaniers maken er hun werk van en ik heb de indruk dat ze de volledige trein demonteren. Dit blijkt ook het geval te zijn, maar dan eerder om de onderstellen te wisselen omdat de Ukrainse sporen smaller zijn. Ze verzoeken mij het Customs Declaration Form te vervolledigen, een vervelende erfenis uit het Sovjet tijdperk. Op dit formulier moet je in detail weergeven hoeveel explosieven, drugs en geld je bijhebt. Als ze bij het verlaten van het land meer geld vinden dan aangegeven op dit formulier, dan wordt het in beslag genomen. Omdat ook travellers cheques tot de eventuele buit behoren, moet ik bekennen dat ik enkele Ukrainse jaarlonen op zak heb. De douanebeambte gaat er bij neerzitten om al mijn dollars nog eens goed na te tellen. Haar luide stem weergalmt door de gang : honderd, tweehonderd, driehonderd, ?Ik krimp ineen van schaamte. Mijn coupegenote beziet het gebeuren met grote ogen en stamelt dat ik mijn geld maar best op een veilige plaats opberg en dat ik me tegen iedereen moet voordoen als een doofstomme Ukrainier, of beter nog : zeggen dat ik Roemeen ben.
In Chernitsvi, de eerste grote Ukrainse stad waar de trein stopt, ruilt ze haar plaats voor 3 zakenlui, op weg naar Moskou. Het is al redelijk laat en terwijl ik lig te doezelen zie ik hoe ze zich met een stevig slaapmutsje de nacht indrinken.
Dat ze goed voorbereid zijn op de tweedaagse treinrit blijkt de volgende ochtend. Ze duiken een enorme zak op die uitpuilt van de voedingswaren. Er verschijnt 5 meter worst, 4 hompen spek, 50 appeltjes, een dozijn eieren, enkele lookbollen, een grote pot augurken, mosterd, brood en het allerbelangrijkste : een 2 liter colafles gevuld met een zelfgebrouwen goedje dat verdacht veel op water lijkt. Alles wordt netjes uitgestald. Trots vertellen ze dat het allemaal produkten van eigen huis zijn. Ik gooi er vol zelfvertrouwen mijn pak koekjes en fles spuitwater bij, maar maak hiermee slechts een povere indruk. Voor ik het goed besef sta ik om 7 uur `s morgens met een vol glas vodka te salueren op de gezondheid van mijn disgenoten. Ik vrees dat ik in Kiev al zingend uit de trein zal strompelen...
Een Ukraïns stempeltje
Vooraf : Dit verhaal werd geschreven in 2001 en vertelt
over de toestand toen. Ondertussen is reizen naar Ukraine écht kinderspel
geworden : sinds 1 augustus 2005 kun je als burger van een land uit de EU, VS
en Zwitserland zelfs zonder visum naar Ukraine reizen (zie de website van de
ambassade www.ukraine.be).
Onderstaand verhaal moet dan ook duidelijk in de tijdsgeest van toen geplaatst
worden. Een tijdsgeest die ondertussen gelukkig tot de verleden tijd behoort. Een visum bekomen voor Ukraine is tegenwoordig kinderspel geworden. De omslachtige uitnodigingsbrief van iemand ter plaatse behoort definitief tot het Sovjet-verleden.
In de Ukrainse ambassade te Brussel vulde ik keurig een adres in van een Ukrains staatsburger op het aanvraagformulier, gooide de nodige centjes op tafel en bewonderde enkele dagen later fier de kleurrijke stempels in mijn paspoort. Het adres van de priv?persoon ter plaatse dat nog steeds vereist is werd niet eens gecontroleerd en is dus een formaliteit, een laatste stuiptrekking van een muf bureaucratisch verleden.
Eenmaal in Ukraine moet je gewoon nog binnen de 72 uur na aankomst een registratiestempeltje afhalen in het OVIR-registratiekantoor en alle administratie is achter de rug. Reizen in de voormalige Sovjet-Unie is eenvoudig geworden.
Van zodra ik in Kiev ben, ga ik dapper op zoek naar dat roemruchte OVIR-kantoor. Na de helft van het Kievse politiecorps te hebben aangeklampt en telkens in weidse gebarentaal een stempeltje te hebben uitgebeeld, vind ik eindelijk een agent die mij begrijpt en die daarenboven bereid is de weg te wijzen.
Het grauwe OVIR-kantoor heeft geen uithangbord en ik vrees er even voor een privewoning te zijn binnengedrongen tot een breedgeschouderde militair mij met het norse bevel "passport !" geruststeld. Ik vertel hem met het ondertussen al goed ingeoefende gebaar dat hij zich niet moet generen het stempeltje in mijn "passport" te drukken. Zijn vinger pijlt echter Hitleriaans een muffe houten trap op. Ik wil hem nog iets vragen, maar de man is niet gewoon lange conversaties te voeren, want hij doet ongeduldig teken dat het aan de volgende is, terwijl er niemand achter mij staat.
Op het eerste verdiep doemt uit het stof een bastion van bureaucratie op, een goed verborgen relikwie uit het Communistische Tijdperk. Opnieuw perform ik geestdriftig mijn stempelact voor de verveelde loketdame. Ze schuift zwijgzaam twee invulformulieren met cyrillische tekentjes in mijn richting. Na een woelige gebarenconversatie, concludeer ik dat de formulieren niet in een andere taal verkrijgbaar zijn en dat het stempeltje, waarmee ze nonchalant voor mijn begerige blik zwaait, slechts uitgereikt wordt aan individuen in het bezit van correct ingevulde documenten. Het moet de eerste keer zijn dat ze geconfronteerd wordt met een wezen dat geen Ukrains spreekt, want ze weet geen raad met me en hoopt dat door gewoon verder te werken het probleem (ik) wel vanzelf zal overwaaien.
Ik begin een smekende bedeltocht door de wachtzalen, Engelse woordjes prevelend in de hoop dat iemand mij begrijpt. Het wonder geschiedt ! Een ongewilde beweging van een diplomatenwenkbrauw verraadt zijn angstvallig schuilgehouden kennis van het Engels. Ik hou genadeloos halt. Hij begrijpt dat ontsnappen niet meer mogelijk is en verklaart zich met de nodige tegenzin bereid mijn formulier in te vullen. Ik bedank hem duizendmaal en glunder bij de gedachte dat ik binnen de 5 minuten het gegeerde stempeltje triomfantelijk zal in ontvangst nemen.
De eerste vragen op het formulier blijken een formaliteit : paspoortgegevens en andere bladvulling. Maar dan komt de doodsteek : paspoortgegevens en handtekening van de uitnodigende persoon en een verblijfszegel met stempel die de uitnodigende gastheer moet gaan afhalen in (uiteraard) een ander gebouw elders in Kiev. Ik zit diep in de puree, want ik heb geen uitnodigende gastheer.
Zonder stempeltje verblijf je immers illegaal in het land en ben je overgeleverd aan geldhongerige corrupte politiemannen en douaniers die je overal kunnen tegenhouden, het stempeltje controleren om dan met een brede grijns "You have big problem" te declameren om de onderhandelingen te openen. Geen stempeltje stemt officieel overeen met een boete van ongeveer 30 dollar, maar de vraagprijs van de agenten kan tien keer zo hoog liggen. Hoeveel je effectief betaalt hangt af van je zenuwen, je onderhandelingstalent en het medelijden van de man in uniform.
Ik bel naar Loeda, de vriendelijke huisbazin van mijn appartementje, en overtuig haar morgen een halve dag vrij te nemen om mij uit de illegaliteit te redden.
Welgemutst en met volle moed zwaai ik de volgende ochtend de deur van het OVIR-complex open en laat galant Loeda en haar 14-jarig dochtertje, dat als tolk optreedt, binnentreden. Het kaki-mannetje dat enkel het woord "passport" kent verspert opnieuw de doorgang. Nog voor hij zijn orders kan blaffen overhandig ik hem het kleinood. Zijn ogen lichten even op als hij bemerkt dat ik nog geen stempeltje heb en hij bijgevolg de lotto heeft gewonnen, maar doven weer uit als hij vaststelt dat pas vanmiddag mijn 72 uur onschendbaarheid verlopen zijn. Hij klakt mijn paspoort op zijn tafeltje met het bevel "Zaftra !","Morgen !". Ik kijk verbouwereerd naar de houten trap die leidt naar het heiligdom boven en bemerk tot mijn ontsteltenis dat ze gebarricadeerd is met stoelen, een nogal plastische uitvoering van het bekende bordje "gesloten". Dankzij het Ukrains van mijn gastvrouw kunnen we echter een ander adres uit hem sleuren waar het wel open zou zijn. In het andere OVIR-kantoor aan de andere kant van Kiev, meldt de onverschillige loketdame dat ook zij gesloten zijn. Maar hier valt er iets te regelen, want samenzweerderig vertelt ze dat ze mij toch vandaag een stempeltje kan bezorgen ?voor 60 dollar. Ik ben het beu en geef het op, dan maar verderreizen zonder stempeltje.
Vanaf nu ben ik illegaal, voortvluchtig, een gemakkelijke prooi voor geldlustige officials. Dit wordt me duidelijk als Loeda me bij het afscheid waarschuwt dat ik nu nog niet naar het station mag voor de trein naar Odessa. Er zijn immers politiecontroles tot 18u...
Na twee weken zonder spectaculaire aanhoudingen, komt de beslissende confrontatie : de grenswachten van de luchthaven van Odessa, en die hebben een reputatie te verdedigen. Ik probeer mijn nervositeit te verbergen terwijl beelden uit de film "Midnight Express" door mijn hoofd bonzen. Ik verwacht ook opnieuw een grote telling van al mijn geldelijke bezittingen, de inzet van de onderhandelingen. De customs zwaaien mij echter vriendelijk glimlachend door en een sympathieke douanier plant rustig het verlossende exit-stempeltje in mijn paspoort. Vijf minuten later sta ik in de wachtzaal aan de andere kant, perplex over de snelheid waarmee ik alle grens-horrorverhalen heb overleefd.
In het tijdschrift van Ukrainian Airlines lees ik dat er een staatscommissie voor toerisme is opgericht met als doelstelling het lanceren van duizenden nieuwe prive-hotelletjes en het versoepelen van de visumformaliteiten. Heb ik gewoon geluk gehad of is er werkelijk een nieuw tijdperk van herboren openheid in het Ukrainse toerisme aangebroken en was ik een der eerste stervelingen die hiervan kon genieten ?
De Ukraïnse taxisector doorgelicht
Er zijn bijna geen taxi's in Kiev. Na een halfuurtje hopeloos rondkijken, zonder ook maar 1 auto met het bordje taxi te hebben gezien, wil ik het opgeven; met het vlotte openbaar vervoer was ik er ondertussen al geweest. Plots bemerk ik een man die verschillende auto's stopt en hen iets vraagt. Ik besluit ook mijn kans te wagen en steek nonchalant mijn hand uit. Mijn eerste vangst is een daverend succes, aan bijna elke vinger van de hand die ik 10 seconden geleden uitstak, hangt een "taxi". Bijna iedere autobestuurder lijkt een vurige jongensdroom te koesteren om ooit eens taxichauffeur te kunnen spelen. Als ik wat meer ervaring heb opgedaan bemerk ik dat je de taxisector hier grofweg kunt indelen in vijf categoriekn. Het goedkoopste is de lift van een familie die dezelfde richting uitmoet en die voor een aalmoes nog een plaatsje vrij heeft. Dit zijn de ideale taxi's om van de buitenwijken in het stadscentrum te geraken. Iets duurder zijn de oude mannetjes die in versleten Lada's door het stadscentrum crossen om hun karige pensioentje te spijzen. Daarna heb je de categorie van de ex-taxichauffeurs die je met oude Volga's oppikken. Zij zijn door hun ervaringen als beroepschauffeur geslepen in de prijsonderhandelingen. De gevaarlijkste categorie zijn de taxi's met licentie, maar zonder meter. Het zijn Westerse tweedehandswagens, die slechts via een minuscule hint, soms een klein zwart-geel bordje, verklappen dat het hier om een echte taxi gaat. In tegenstelling tot de voorgaande "snorders", waar een teleurgestelde grijns of glinsterende ogen me vertellen als ik te weinig of te veel betaal, eisen deze taxi's steeds een hoog bedrag en dreigen met hun walkie-talkie de politie te bellen als ik niet akkoord ga. Tenslotte heb je de enige echte taxi's, moderne Westerse wagens, volgekrabbeld met telefoonnummers en op hun dak prijkt trots het woord "taxi". Ze hebben meters die echter zo snel draaien dat het waarschijnlijk goedkoper is om in Belgie een taxi te nemen. Als je niet tot de maffia behoort of een rijke buitenlander bent, trek je best je hand terug in als een taxi met meter dreigt te stoppen.
Ik heb een beetje medelijden met deze echte taxi's die moeten zien te overleven tussen zoveel illegale concurrentie. Waarschijnlijk is dit ook de reden waarom ze zo zeldzaam zijn en zulke hoge prijzen moeten vragen. Zolang de licenties zo duur blijven en de politie de "snorders" blijft door de vingers zien zal de plaatselijke bevolking nooit kunnen genieten van voldoende legale en betaalbare taxi's.
Ergens geven deze taxi's ook het ontstaan van twee gescheiden werelden aan, dat van de rijken en de armen, dat hier in Ukraine zo duidelijk waarneembaar is. Dure mercedessen rijden naast aftandse Lada's, een maaltijd in een restaurant maakt me 1000BF armer, terwijl ik voor 12BF op straat een hotdog binnendraai. Het gemiddelde Ukrains maandloon van 7000BF geeft aan tot welke categorie het gros van de bevolking behoort. Ondanks het feit dat het op papier economisch goed gaat met Ukraine, de inflatie is onder controle en de economie groeide vorig jaar voor het eerst sinds de onafhankelijkheid, lijkt dit goede nieuws nog niet te zijn doorgedrongen tot een groot deel van de bevolking. Op 1 mei was ik dan ook getuige van betogingen voor meer loon en betere sociale ondersteuning.
Het gunstige economische klimaat is ook fragiel. De hervormingsgezinde regering, die de economische vooruitgang realiseerde, overleefde op 26 april een vertrouwensstemming in het parlement niet. De betogingen tegen president Kuchma, die verdacht wordt van moord op een journalist, dragen evenmin bij tot politieke stabiliteit. Ook de taalstrijd, die na 150 jaar onderdrukking en nationalistisch verzet in het voordeel van het Ukrains werd beslecht is een sluimerende dreiging voor de toekomst. Het Ukrains is sinds de onafhankelijkheid de enige toegelaten taal voor officiele en commerciele documenten, terwijl meer dan de helft van de bevolking Russisch spreekt. Ik sprak met enkele Russischtalige Ukrainers die toegaven dat zij slechts flarden begrepen van de administratieve documenten die ze moeten invullen. Net zoals onze taalgrens, loopt ook hier een wat vagere scheidingslijn die het (voornamelijk) Urkainssprekende Noordwesten scheidt van het (voornamelijk) Russischtalige Zuidoosten. De Europese Unie hoopt dat alles op zijn pootjes zal vallen in haar toekomstige buurland.
Chernobyl
Ik herinner mij nog hoe ik, eind april 1986, door het raam keek naar de langzaam voorbijschuivende wolken. Ergens in die reusachtige groene vlek op de wereldkaart, die toen nog USSR heette, was er een kerncentrale ontploft. Ik beeldde me in hoe flarden van een enorme champignonwolk meedogenloos uiteendreven om overal ter wereld hun radioactieve inhoud uit te regenen. Angstig bestudeerde ik de dreigende wolken, maar kon niets ongewoons bemerken. Radioactiviteit was door zijn geruisloze, geurloze en onzichtbare komst een stille en gevaarlijke moordenaar.
Nu, 15 jaar later, bevind ik mij op 130km van de ontplofte reactor in het Chernobyl museum te Kiev, dat op de vooravond van de herdenking van de ramp druk bezocht wordt. Ik loop er rond tussen honderden foto's en badges van slachtoffers van de noodlottig uit de hand gelopen veiligheidstest. Terwijl de berichtgeving bij ons al gauw verzandde in wetenschappelijke discussies over de gevaren van kernenergie, krijg ik in dit museum vooral de menselijke gevolgen van de catastrofe te zien.
Chernobyl droeg onrechtstreeks bij tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het daarop volgende einde van de koude oorlog. Terwijl Stalin met gemak de zaak in de doofpot zou gestopt hebben en alle slachtoffers gedeporteerd naar Siberie, werd de hervormingsgezinde Gorbatjov gedwongen zijn ideekn over meer openheid, de Glasnost, in daden om te zetten. Voor het eerst kregen de inwoners van de USSR betrouwbare informatie over wat er gebeurd was. De ramp was ook het begin van nucleaire uitwisselingsprojecten tussen Oost en West over dit wetenschappelijk, militair en economisch uiterst gevoelig thema.
Tot groot protest van het Westen, waren de 3 andere reactoren van Chernobyl echter tegen eind 1986 al opnieuw herstart. Ook na de onafhankelijkheid bleef de kerncentrale doorwerken. Ukraine, dat jarenlang naar de bevrijding van Rusland had gehunkerd, wou niet opnieuw afhankelijk worden van de vroegere overheerser voor zijn energievoorziening. De kerncentrale werd pas eind vorig jaar definitief gesloten.
De opluchting in het Westen over het definitieve einde van deze gevaarlijke centrale zorgde daar echter ook voor een vermindering van de interesse en bijgevolg de noodzakelijke centen voor de nasleep van de ramp. Ukraine zit niet alleen met anderhalf miljoen slachtoffers, waarvan de gezondheidsgevolgen op lange termijn heel moeilijk te voorspellen zijn, socio-economisch zorgt de sluiting van de laatste reactor ook voor problemen. Het stadje Slavutych dat in 1987 juist buiten de 30km veiligheidszone uit de grond werd gestampt voor de bijna tienduizend werknemers van Chernobyl, dreigt nu een spookstad te worden. Tenslotte is er ook nog heel wat werk op de site zelf. De sarcofaag die rond de gekxplodeerde reactor is opgetrokken moet herbouwd worden en heel de site en omgeving moet nog opgeruimd worden.
Ik daal wat weemoedig de trap van het museum af onder de borden met doorstreepte namen van de getroffen steden en vraag me af als we eigenlijk wel voldoende lessen uit deze ramp hebben getrokken.
Kiev
Kiev is op het eerste gezicht een rare stad. Ik ben hardnekkig op zoek naar wat wij als "centrum" definieren : een centraal plein, een grote kathedraal en de gezellige verkeersvrije straatjes die van dat centrale plein wegkronkelen. Mijn speurtocht is echter tevergeefs, hier zijn geen verkeersvrije straten en alle grote pleinen lijken ingenomen door auto's. De mensen aan wie ik de weg vraag naar het centrum reageren dan ook even verward als ik : "Welk centrum ?". Uiteindelijk vind ik een plaatsje op een muurtje op Kontactova Plosha, het centrale plein van de sfeervolle oude havenwijk Podil. Het plein is eigenlijk eerder een tramknooppunt en is volgebouwd met kiosken die gouden zaken doen. Toch heeft het een bepaalde charme door de vele mensen die hier op de muurtjes komen uitrusten en de straatverkopers die her en der staan opgesteld. Iedereen loopt rond een pintje uit het vuistje te drinken, iets waardoor je bij ons onmiddellijk als een dronkelap zou bestempeld worden. Hier is het zelfs voor vrouwen de gewoonste zaak van de wereld. Enkele baboushkas, grootmoeders ingeduffeld in hun eeuwige sjalen, lopen rond om het leeggoed op te halen. Vijf vrouwen hebben zich in rij opgesteld met grote blauwe gevlochten plastic-tassen voor de voeten. Ze verkopen zelfgemaakte warme gebakjes, oliebollen, aardappelflappen en kaasflappen. Het leuke van straatverkopers in Ukraine is dat ze vaak zelfgemaakte produkten verkopen die het geheel een persoonlijk tintje geven. De paar stukken fruit en groenten zijn afkomstig uit het eigen tuintje, er zijn zelfingemaakte augurken, taart, gedroogde vis, worst. Als je iets van ze koopt is het alsof je bij hen thuis uitgenodigd wordt om van de huisspecialiteit te proeven.
Ik trek naar de Pecherska Lavra, een 1000 jaar oud kloostercomplex op een groene heuvel. Dit bedevaartsoord is een van de belangrijkste heiligdommen van de Russische Orthodoxe kerk. Meer dan 50 witte kerkjes en kloostergebouwen met groene daken en gouden koepels hebben zich genesteld in de lyrisch groene omgeving. Ik geniet tussen het goud en de bloeiende natuur door van het panoramisch uitzicht op de bruggen over de Dniepro. Onder de religieuse gebouwen bevindt zich een labyrint van gangen waarin gemummificeerde monniken worden aanbeden. Meer dan een halve eeuw was dit complex door de Sovjets gesloten in de hoop dat het langzaam zou vergaan en dat de als staatsgevaarlijk beschouwde pelgrimstochten zouden stoppen. Af en toe stoot ik dan ook op een gebouw dat nog niet door de recente restauratiewerken is gered. De afgebladderde verf, weggevreten ikonen, beschadigde beelden en gebarsten muren tonen het verval waarin het klooster was terechtgekomen na jaren van verwaarlozing
Wat verder op de heuvel salueer ik voor de restanten uit het minder verre verleden : heldhaftige beelden van de Grote Patriottische Oorlog met soldaten die zo te zien bruisend van enthousiasme ten strijde trokken. Militairen die met verfbussen hun geliefde speeltuigen een opknapbeurt geven, wekken het tankkerkhof met groot geschut uit de Afghaanse oorlog weer tot leven. .
Bij valavond maak ik een boottochtje op de Dniepro, de levensader van de stad, die je helemaal kunt afvaren tot in Odessa aan de Zwarte Zee. Aan de overkant van de miljoenenstad zie ik tot mijn tevredenheid nog ongerepte en onbewoonde stukjes bos en strand. Even verder wordt de betovering doorbroken door een woud van grijze flatblokken dat de horizon verduistert. De boot zelf degradeert bij het vallen van de nacht tot een soort discotheekboot, waar verliefde koppeltjes zich zat drinken en sensueel dansen op luide Ukrainse muziek.
Reisgids en Foto's Ukraine
Praktische reis informatie over reizen naar Oekraine, accommodatie, bezienswaardigheden, transport en grensovergangen vind je in de Reisgids Ukraine
Fotografie met photos uit Ukraine vind je op de foto pagina Foto's uit Ukraine.
